Kredit zəmanət
mexanizminin mahiyyəti
Azərbaycan
Respublikasında iqtisadiyyatın tarazlı və dayanıqlı inkişafına nail olmaq,
habelə maliyyə sahəsində risklərin bölüşdürülməsinə əsaslanan kreditləşdirmə
sisteminin formalaşdırılması dövlətin sosial-iqtisadi inkişaf konsepsiyasının
əsas prioritetlərindən biri kimi müəyyən
edilmişdir. Son illərdə müxtəlif istiqamətlərdə həyata keçirilən davamlı və
məqsədyönlü islahatlar rəqabətqabiliyyətli və əlverişli biznes mühitinin, bu
sahədə təkmil hüquqi bazanın və zəruri infrastrukturun formalaşmasına səbəb olmuşdur. Hazırda ölkənin iqtisadi
potensialının daha da artırılması məqsədilə kiçik və orta sahibkarlığın inkişaf
etdirilməsinə, sahibkarlıq subyektlərinin zəruri maliyyə resursları ilə təmin
edilməsinə, bu sahədə dövlət dəstəyinin gücləndirilməsinə ehtiyac duyulur.
Beynəlxalq
təcrübədə sahibkarlığın dəstəklənməsi məqsədilə dünyanın bir çox ölkələrində
müxtəlif mexanizmlər tətbiq olunmaqdadır.
Qeyd etmək lazımdır ki, maliyyə resurslarına çıxışın və təklif olunan
maliyyə resursları üzrə faiz dərəcələrinin qənaətbəxş səviyyədə olmaması müasir
dövrdə sahibkarlıq subyektlərinin üzləşdikləri ən aktual problemlərdən hesab
olunur. Bu problemin həlli
istiqamətində ən effektiv mexanizmlərdən biri kimi sahibkarlıq kreditlərinə
dövlət tərəfindən zəmanət və subsidiyaların verilməsindən uğurla istifadə
olunur. Sahibkarlıq kreditlərinə zəmanətlərin verilməsi mexanizmi iqtisadiyyatı
inkişaf etməkdə olan ölkələrlə yanaşı, iqtisadi baxımdan dünyanın ən güclü
inkişaf etmiş ölkələrində də (ABŞ, Fransa, Almaniya, Cənubi Koreya, Türkiyə və
s.) geniş yayılmışdır.
Bu və digər ölkələrdə mövcud
olan kredit zəmanət sxemləri kiçik və orta biznes sahəsində maliyyələşdirilməni
asanlaşdırır, sahibkarlıq subyektlərinin bank və digər borc resurslarından fəal istifadə
etməsinə, cəlb edilən resursların maya dəyərinin optimallaşdırılmasına imkanlar yaradır və
kredit risklərinin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmasına səbəb olur.
Dövlətin dəstəyi ilə
yaradılan ixtisaslaşmış zəmanət fondları müəyyən edilmiş meyarlara uyğun
sahibkarlıq subyektlərinin kreditləri üzrə zəmanət (təminat) verirlər. Bu isə
öz növbəsində maliyyə institutlarının
sahibkarlıq subyektlərini daha inamlı və etibarlı şəkildə maliyyələşdirməsinə
şərait yaradır.
Təcrübədə kredit zəmanət mexanizminin əsas mahiyyəti dövlət tərəfindən
kreditorlarla risklərin bölüşdürülməsi üzrə effektiv mexanizmin yaradılması
yolu ilə formalaşmış mövcud iqtisadi şəraitdə maliyyə vəsaitlərinə, bank
sisteminin təklif etdiyi kredit məhsullarına çıxışı olmayan sahibkarlıq
subyektlərinin maliyyə institutları tərəfindən maliyyələşdirilməsinin təmin
edilməsidir.
Başqa sözlə, Kredit zəmanət
mexanizmi maliyyə institutları tərəfindən sahibkarlıq subyektlərinə verilən
kreditlər üzrə risk səviyyəsini azaltmaqla, iqtisadiyyatın kreditləşdirilməsinə
əlavə impuls verir. Bu mexanizm xüsusilə
mikro, kiçik və orta, habelə yeni yaradılan sahibkarlıq subyektləri üçün zəruridir. Belə
ki, verilmiş zəmanət sahibkarın maliyyə resurslarına çıxışını əngəlləyən zəif cəhətlərini
(məqbul girov təminatının olmaması, fəaliyyət sektoru üzrə risk səviyyəsi və
s.) aradan qaldırmaqla, ona daha uzun müddətə və əlverişli şərtlərlə vəsait əldə
etməyə imkan verir.
Sxem 1. Kredit zəmanət mexanizminin təsviri
Kredit zəmanət sistemi
mövcud olan ölkələrdə bu fəaliyyətlə məşğul olan qurumların borcalanlar və kredit
təşkilatları ilə olan münasibətləri, dövlət və maliyyə institutları arasında
risklərin bölüşdürülməsi qaydası müxtəlif formalarda tənzimlənir.
Məsələn, Rusiya Federasiyasında Kiçik və Orta Sahibkarlığın
İnkişafı üzrə Federal Korporasiya sahibkara verilən kreditin 70%-ni, Almaniyanın Zəmanət Bankları
Assosiasiyası isə maksimum 80%-ni zəmanətlə təmin edir.
KredEx (Estoniya) bu həddi
kreditin (yaxud lizinq, bank qarantiyası və s.) təminatlı və ya təminatsız
olması əsasında müəyyən edir. Belə ki, təminatsız bank məhsullarına 80%-dək zəmanət
verildiyi halda, təminatlı məhsullar üçün bu 60%-dək müəyyən edilib.
Fransanın Avropa Zəmanət
İnstitutları Assosiasiyasının üzvləri olan BPİ France, SİAGİ, SOCAMA qurumları
verilən zəmanətin kreditə maksimal nisbətini müvafiq olaraq 70%, 50% və 100%
olaraq müəyyən etmişdir.
Kanada, Yaponiya və Lüksemburq
kimi ölkələr isə bir çox hallarda 100%-lik zəmanət həddini tətbiq edirlər.
Azərbaycanda kredit zəmanət mexanizmin tətbiqi. Mövcud təcrübə
Son
illər ölkədə maliyyə inklüzivliyinin artırılması, maliyyə xidmətlərinin
çatdırılması kanallarının diversifikasiyası, sahibkarların, xüsusilə də kiçik
və orta sahibkarların maliyyə mənbələrinə çıxış imkanlarının genişləndirilməsi
məqsədilə Azərbaycan dövləti tərəfindən müxtəlif xüsusiyyətlərə malik geniş
miqyaslı dəstək tədbirləri tətbiq edilir, qanunvericilik və institusional islahatlar
aparılır.
Həyata
keçirilmiş islahatlar çərçivəsində ölkəmizdə də beynəlxalq təcrübəyə
əsaslanaraq, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2017-ci il 29 noyabr tarixli
1691 nömrəli Fərmanı ilə kredit zəmanət mexanizmi və həmin mexanizm
çərçivəsində dövlət büdcəsindən ayrılmış vəsaitlər hesabına kreditlər üzrə
hesablanmış faizlərin bir hissəsinə subsidiyaların verilməsi kimi maliyyə dəstəyi
alətləri yaradılmışdır.
Kredit zəmanət
mexanizminin formalaşdırılması və inkişaf etdirilməsi Azərbaycan Respublikasının
İpoteka və Kredit Zəmanət Fondunun (Fond) qarşısında prioritet vəzifə kimi müəyyən
edilmişdir.
Hazırda Fond öz Nizamnaməsinə
əsasən sahibkarların müvəkkil banklardan manatla aldıqları kreditlərə, habelə
manatla emissiya etdikləri istiqrazlar üzrə öhdəliklərinə təminatlar və
sahibkarların bank kreditləri üzrə hesablanmış faizlərin bir hissəsinə dövlət
büdcəsinin vəsaiti hesabına subsidiyalar verilməsini həyata keçirir.
Fondun yaradılmasının əsas məqsədlərindən biri sahibkarların
kreditlərə təminat verilməsi mexanizmlərini yeni iqtisadi əsaslarla daha da təkmilləşdirmək
və bu sahədə göstərilən xidmətlərin səviyyəsini artırmaq olmuşdur.
Bununla əlaqədar olaraq, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
2017-ci il 29 noyabr tarixli 1691 nömrəli Fərmanı ilə “Sahibkarlar tərəfindən
manatla alınan kreditlərə təminat verilməsi Qaydası”, “Azərbaycan
Respublikasının İpoteka və Kredit Zəmanət Fondunda kredit reytinqi sisteminin və
digər risk menecmenti alətlərinin tətbiqi Qaydası” və “Sahibkarlar tərəfindən
manatla alınan kreditlərə hesablanmış faizlərə görə subsidiya verilməsi
Qaydası” təsdiq edilmişdir.
Ölkədə beynəlxalq standartlara cavab
verən uğurlu və effektiv kredit zəmanət mexanizminin qurulması məqsədilə
müvafiq beynəlxalq təcrübə öyrənilmiş, müvafiq beynəlxalq maliyyə
institutlarının tövsiyələri nəzərə alınmaqla təkmil normativ baza formalaşdırılmışdır.
Anoloji beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi və beynəlxalq
əməkdaşlığın qurulması istiqamətində aparılmış işlərin nəticəsi olaraq, Fond 2018-ci ilin dekabr ayında Avropa
Zəmanət İnstitutları Assosiasiyasına tam hüquqlu üzv seçilmiş, analoji xarici
qurumlarla əməkdaşlıq əlaqələri qurulmuşdur.
Eyni
zamanda kredit zəmanət mexanizmi çərçivəsində Fond ilə kreditorlar arasında
risklərin adekvat şəkildə bölüşdürülməsi, kredit risklərinin minimuma
endirilməsi məqsədilə KPMG (Azərbaycan) beynəlxalq audit şirkətinin iştirakı
ilə qiymətləndirmə aləti olaraq Kredit Reytinqi modeli yaradılmışdır.
Model vasitəsilə sahibkarlıq
subyektlərinin ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi və risk
kateqoriyalarının müəyyən edilməsi həyata keçirilir. Qiymətləndirmə prosesi
maliyyə və qeyri-maliyyə göstəricilərinin təhlili və erkən xəbərdarlıq
siqnallarının tətbiq edilməsi vasitəsilə
aparılır.
Müvafiq institusional hazırlıq işləri
tamamlandıqdan sonra 2018-ci ilin sonlarından etibarən Fond tərəfindən
sahibkarlıq subyektlərinə zəmanətlərin və faiz subsidiyalarının verilməsinə
başlanılmışdır.
Hazırda Fond 17 müvəkkil təşkilatı vasitəsilə
sahibkarların manatla aldıqları kreditlər üzrə zəmanətlərin və kredit
öhdəlikləri üzrə subsidiyaların verilməsini həyata keçirir.
Cədvəl. Zəmanət
və faiz subsidiyasının şərtləri
|
Şərtlər |
Göstəricilər |
|
Kreditin minimal və maksimal məbləği
(manatla) |
30 000 – 5 000 000
(bir-biri ilə əlaqədar borcalanlar qrupu üzrə - 10 000 000) |
|
Kreditin müddəti |
7 ildən (dövriyyə vəsaitlərinin maliyyələşdirilməsi
məqsədilə alınmış kreditlərin müddəti 2 ildən) çox olmamalı |
|
Kredit xəttinin müddəti |
12 aydan artıq olmamalı |
|
Kredit üzrə
güzəşt müddəti |
2 ildən artıq olmamalı |
|
Zəmanətin kreditə nisbəti |
15%-dən az, 90%-dən çox olmamalı
|
|
Faiz
subsidiyasının həcmi (illik) |
8% (investisiya
təşviqi sənədi almış və ya cari ildə ixrac təşviqi ödənilmiş sahibkara investisiyanın
həyata keçirildiyi müvafiq iqtisadi fəaliyyət sahəsi üzrə ayrılan kreditlər
üçün isə 10 %) |
|
Sahibkar |
-
qeyri-neft sektorunda fəaliyyət
göstərməli; -
Azərbaycan Respublikası ərazisində
sahibkarlıq fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsini həyata keçirməli. |
Görülən işlərin nəticəsi olaraq, Fond tərəfindən sahibkarlıq kreditlərinə
zəmanət və faiz subsidiyalarının verilməsi mexanizmi çərçivəsində çoxsaylı
sahibkarların, o cümlədən COVİD-19 pandemiyası nəticəsində zərər çəkmiş
sahibkarlıq subyektlərinin maliyyə mənbələrinə çıxış imkanları genişləndirilmiş,
təminat (girov) yetərsizliyi səbəbindən maliyyələşməsi mümkün olmayan layihələrə
vəsaitlərin ayrılmasına nail olunmuş və ayrılmış subsidiyalar hesabına
sahibkarlıq kreditləri üzrə müvəkkil bankların faiz dərəcələri bazarda
formalaşmış faiz dərəcələrindən əhəmiyyətli dərəcədə aşağı olmuşdur.
Mexanizm çərçivəsində
Fondun zəmanəti ilə müvəkkil banklar tərəfindən sahibkarlıq subyektlərinə 400
mln. manatdan çox kredit verilmişdir. Fondun zəmanəti ilə verilmiş kreditlər
üzrə ümumilikdə orta illik faiz dərəcəsi 14,5% olduğu halda, subsidiya hesabına
borcalanlar tərəfindən ödənilən illik faiz dərəcəsi üzrə orta göstərici 6,9% həcmində
olmuşdur. Zəmanət verilmiş kreditlərin maliyyələşdirdiyi layihələrdə zəmanət
verilən tarixə 32 min nəfərdən artıq insan çalışmış və əlavə olaraq 5,4 mindən
çox yeni iş yerlərinin açılmasına şərait yaradılmışdır.
Zəmanət verilmiş kreditlər iqtisadiyyatın
müxtəlif sahələrinə, o cümlədən sənaye məhsullarının istehsalı və emalı sahələrinə,
maşın və avadanlıq istehsalına, tikinti sektoruna, qida sənayesi məhsullarının
istehsalına, kənd təsərrüfatına, eləcə də digər, turizm və infrastrukturun
inkişaf etdirilməsi ilə bağlı sahələrə, eləcə də ticarət və xidmət sektoruna yönəldilmişdir.
Gələcək planlar
Anoloji beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi, ölkədə formalaşmış kredit
zəmanət mexanizminin təhlili göstərir ki, mexanizm kiçik və orta biznes sahəsində
maliyyələşdirilməni asanlaşdırır, bank və digər kredit resurslarından fəal
istifadə etməyə imkan yaradır və kredit risklərinin azaldılmasına səbəb olur.
Mexanizm çərçivəsində kreditorlar arasında risklərin adekvat şəkildə bölüşdürülməsi,
təminat yetərsizliyi səbəbindən maliyyələşməsi mümkün olmayan layihələrə vəsaitlərin
ayrılmasına şərait yaradır.
Mexanizmin effektiv şəkildə tətbiqi sahibkarlığın maliyyələşdirilməsinə,
ölkə iqtisadiyyatının inkişafına, yeni iş yerlərinin açılmasına, sahibkarlıq
sahələrinin genişlənməsinə və dövlət büdcəsinə vergi daxilolmalarının artmasına
səbəb olur.
Fondun sahibkarların maliyyə resurslarına çıxış imkanlarının genişləndirilməsi
üzrə növbəti strateji dövr üçün planları
2020-2025-ci illər üçün hazırlanmış İnkişaf İstiqamətlərində öz əksini
tapmışdır. Belə ki, strateji dövr ərzində mexanizmin həm kəmiyyət, həm də
keyfiyyət nöqteyi nəzərdən genişləndirilməsi, əhatəliliyinin və benefisiarlara
təqdim edilən məhsul kataloqunun artırılması hədəf kimi müəyyən edilmişdir.
Qeyd olunan hədəfə nail olunması üçün müvafiq sahədə Fondun mövcud və
yeni dəstək alətlərinin (portfel təminatı və qiymətli kağızlara təminatın verilməsi
alətləri) tətbiqinin genişləndirilməsi, sahibkarların kreditləşməsi sahəsində
kreditorların risklərinin minimallaşdırılması istiqamətində işlərin görülməsi,
o cümlədən bankların sahibkarların, xüsusilə də kiçik və orta sahibkarların
kreditləşməsi sahəsində potensialının artırılmasının dəstəklənməsi planlaşdırılır.
